«Η έντιμη αντιμετώπιση όλων αυτών που φοβόμαστε. Δεν μπόρεσα ποτέ να καταλάβω τον φόβο που κάνει ανειλικρινείς τους ανθρώπους»
(Δανάη, συνέντευξη στον Δημήτρη Γκιώνη, Απρίλιος 1986, επαναδημοσιεύση αποσπάσματος, Νοέμβριος 2008, Ελευθεροτυπία)
Saturday, November 29, 2008
Sunday, November 23, 2008
ΠΑΡΑΔΟΞΑ (Ελευθεροτυπία, 23/11/08)
Επιτυχία και ανακύκλωση
Του ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΑΡΑΝΙΤΣΗ
Θα ξανακούσουμε το όνομα του Τζων Μακέιν; Στις ΗΠΑ, το συμπέρασμα ότι οι κερδισμένοι και οι χαμένοι ανήκουν σε ριζικά διαφορετικούς κόσμους διαψεύδεται σπανίως. Εφόσον το παιγνίδι ανάγεται, τρόπον τινά, στην ίδια την ενδόμυχη τάξη του Εθνους, η πολιτογράφηση ενός ανθρώπου στο ένα ή το άλλο μητρώο έχει αμετάκλητο χαρακτήρα και τον συνοδεύει μέχρι τον τάφο - αρκετές φορές μάλιστα πέραν του τάφου, όπως το δείχνουν οι απειράριθμες ταινίες φρίκης. Παρεμπιπτόντως, δεν θα βρούμε ούτε ένα αμερικάνικο φιλμ που να μη διαπραγματεύεται, άμεσα ή έμμεσα, συνήθως άμεσα, το ζήτημα της επιτυχίας σαν το όριο όπου εξαντλείται η ατομική περιπέτεια. Για την ηθική ενός λαού κατεξοχήν αυτοδημιούργητου, κανένα θέμα δεν είναι περισσότερο φλέγον. Αναπόφευκτα, λατρεύουν τον κερδισμένο όχι ως φορέα ενός προνομίου αλλά ως εκπρόσωπο μιας αμιγούς ανθρωπολογικής κατηγορίας. Σε περίπτωση στραβοπατήματος, τον περιμένει οριστική εξαφάνιση από προσώπου γης - εξαφάνιση με τη δαρβινική σημασία της λέξης.
Ετσι, ο τρόμος που αισθάνονται τα άτομα σ' αυτό το θανάσιμα ανταγωνιστικό περιβάλλον επιστρέφει και κεραυνοβολεί τον χαμένο διά της συσσωρευμένης απέχθειας των διπλανών του. Το κακό κύτταρο αποβάλλεται ακαριαία. Δεν υφίσταται μισοαποτυχημένος, δεν νοείται μέση οδός ή συμβιβασμός: ή θα νικήσεις ή θα αφανισθείς. Στον ίλιγγο απ' την αιώρηση του ζαριού που περιστρέφεται στον αέρα, η αυτοκτονία εκείνου που θα χάσει τη δουλειά του παραμένει ένα απ' τα ενδεχόμενα. Το αποτέλεσμα δεν ανέχεται ούτε την επιείκεια ούτε τις αμφισημίες. Δεν έχεις το περιθώριο να τα «μπαλώσεις». Απ' αυτή την άποψη, η κρίση στη φαντασιακή οικονομία είναι 100% πραγματική.
Τον άκαμπτο χαρακτήρα του διλήμματος προασπίζεται η ίδια η δομή ενός κοινωνικού μοντέλου θεμελιωμένου στην ιδέα ότι ο κερδισμένος είναι, πριν απ' οτιδήποτε άλλο, αναγνωρίσιμος πέραν πάσης αμφιβολίας, μέσω ενός πλέγματος συμβόλων, συμπεριφορών, ανακλαστικών κτλ. Εμφανίζεται πάντοτε, μεγαλοπρεπώς, σαν ένα ζωικό είδος στην καθαρή του μορφή. Απ' την άλλη, καθώς η λεγόμενη επαγγελματική σταδιοδρομία προωθείται στην κόψη του ξυραφιού των καθημερινών εντάσεων, η μετρούμενη αποδοτικότητα απειλείται με εκμηδένιση από λεπτό σε λεπτό, εφόσον ο ανταγωνισμός, δηλαδή η ροπή που εμψυχώνει αυτή την προώθηση, πιέζει αφόρητα ώστε να επανεπενδύονται τα κεκτημένα στην αγορά δίχως την ελάχιστη ανάπαυλα. Παραδόξως λοιπόν ο επιτυχημένος συγκροτείται ως στερεότυπο ειδικά στον βαθμό που το κύρος του είναι εν δυνάμει εφήμερο και υποβάλλεται διαρκώς σε κάθε λογής τεστ.
Ασφαλώς, μια τέτοια κοσμοθεώρηση δεν εξηγεί το γιατί πρέπει κανείς απαραιτήτως να κοιτάζει προς την κορυφή αν το κόστος είναι τόσο βαρύ. Ακόμη και οι συναισθηματικές όψεις της εμπειρίας συντονίζονται μ' έναν τύπο ρεαλιστικής απόφασης απ' την οποία θα εξαρτηθεί η επίσπευση ή η καθυστέρηση μιας τρόπος του λέγειν προαγωγής. Εκεί όπου τα πάντα συνιστούν εργασία, δεν υπάρχει επιθυμία που ο χειρισμός της να μη διαπερνά τη διεκδίκηση μιας επιχειρησιακής ωφέλειας. Ετσι, τα πάθη έχουν υποβαθμιστεί σε απλά σφάλματα που η ζωή τα παρακάμπτει, όπως κάνει το πρόγραμμα του υπολογιστή όταν σκοντάφτει στις ατέλειες του λογισμικού. Μαζί, η ζωή παρακάμπτει και το ταλαίπωρο υποκείμενο, που πιθανόν να καταλήξει στην ανακύκλωση με τους αστέγους των υπονόμων.
Εν ολίγοις, η απαράβατη λογική χειραγώγησης του επαγγελματικού πεπρωμένου εμπνέει όλες τις δραστηριότητες αδιακρίτως, π.χ. αυτές του ερωτευμένου που πολιορκεί τον άλλο από ραντεβού σε ραντεβού. Οσο για την υποχρέωση του μικρού αγοριού να κερδίσει το χαρτζιλίκι του κουρεύοντας το γκαζόν του γείτονα προκειμένου να εξοφλήσει στον μπαμπά ένα δάνειο δέκα δολαρίων, ενώ δεν παύουν να του θυμίζουν ότι το ίδιο θα έκανε στην ηλικία του και ο Αϊζενχάουερ, εκφράζει την ενδοοικογενειακή εκδοχή μιας αρχαϊκής βίας, η οποία επιτρέπει την επιβίωση μόνον σ' εκείνον που θα στηριχτεί αποκλειστικά στις δικές του αντοχές, σαν τον λύκο της ασιατικής στέπας. Το ονομάζουν «αυτάρκεια».
Στο μεταξύ, ο κερδισμένος δεν παύει ούτε για κλάσμα του δευτερολέπτου να απειλείται απ' τις υπονομευτικές βλέψεις των άλλων, που είναι τόσο περισσότερο φονικές όσο ψηλότερα εκείνος στέκεται. Δεύτερο παράδοξο: για να ανακουφίσει αυτό το άγχος, η Αμερική, ως «χώρα των ευκαιριών», περιβάλλει τον θρύλο της επιτυχίας με τον μυστικισμό των τυχερών παιγνιδιών, σε πείσμα του δόγματος που συσχετίζει ευθέως την επαγγελματική αναρρίχηση με την ικανότητα, και προσποιείται, ξαφνικά, ότι συμφωνεί πως η άνοδος είναι, ταυτόχρονα, μοιραία. Διά μαγείας, η σωστή κίνηση στο κατάλληλο timing γοητεύει τάχα τη μοίρα και της αποσπά τη συγκατάθεση. Αν οι Κινέζοι πίστευαν κάποτε πως «η τύχη αποτελεί ικανότητα», μια καρικατούρα αυτής της πίστης επιτρέπει σήμερα στους Αμερικάνους να σκέφτονται πως ο κερδισμένος δεν γίνεται παρά να κερδίζει. Οντως, υπό μίαν έννοια, εάν δεν κέρδιζε δεν θα υπήρχε καν.
Συνεπώς, ο ήδη επιτυχημένος πατέρας θα πρέπει τώρα να επικαλεστεί μιαν ιδανική κληρονομικότητα, της οποίας το εκπαιδευτικό προσωπείο ισοδυναμεί με τον χυδαίο προσηλυτισμό των παιδιών στην αντίληψη ότι το να γεννιέσαι αθλητής ή επιχειρηματίας και το να γίνεσαι τέτοιος είναι καταστάσεις αντίθετες και, συνάμα, ταυτόσημες. Η έκρηξη ενδιαφέροντος γύρω απ' τις επιστήμες του DNA παρηγορεί, ακριβώς, την παραπάνω αντίφαση, διότι το DNA είναι ένας πρωτογενής αντικειμενικός καθορισμός και, την ίδια στιγμή, ένας μηχανισμός στον οποίο εξασφαλίσαμε πρόσβαση και ο οποίος, επομένως, μπορεί να επιδιορθωθεί, να βελτιωθεί, να αντιγραφεί και, φυσικά, να πουληθεί. Ετσι εξηγείται επίσης, αλλά και δικαιολογείται, η ρατσιστική περιφρόνηση απέναντι στον χαμένο, αφού ο τελευταίος, εξ υποθέσεως άνευ ελπίδας, δεν μπορεί παρά να χάνει αιωνίως. Μαζί, χάνει και το δικαίωμα να κατηγορήσει οποιονδήποτε και οτιδήποτε πλην του εαυτού του. Η ήττα βρίσκεται σε θέση ματ· της απαγορεύουν να εφεσιβάλλει και την κρατούν μακριά απ' τη συμπόνια ώστε να προεξοφλεί παραπλανητικά τη ζημία της συνολικής ήττας μιας κοινωνίας που έπαψε να είναι ανθρώπινη.
Ούτως εχόντων των πραγμάτων, η κοινωνία εξιλεώνεται με το να σκηνοθετεί συλλογικές προσπάθειες (εθελοντισμός, προεκλογικές εκστρατείες κ.λπ.), οπότε δέχεται επίσης να τιμήσει, ενίοτε, τους χαμένους σε επίπεδο κορυφής αλλά κι εκεί ακόμη οφείλεις να είσαι, τουλάχιστον, ο χαμένος υπ' αριθμόν 1. Περιμένουν πλέον όλοι να δουν τι θα απογίνει η Χίλαρι - Πρόεδρος σε οκτώ χρόνια, Αντιπρόεδρος σε τέσσερα, Πρόεδρος της Γερουσίας από τον Φεβρουάριο; Μεγάλη αναστάτωση στα δημοσιογραφικά επιτελεία: 28 κατασκευαστές πλυντηρίων θα δώσουν την τελική μάχη με τους λεκέδες που άφησε στο χαλί η Λεβίνσκυ.
Επιτυχία και ανακύκλωση
Του ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΑΡΑΝΙΤΣΗ
Θα ξανακούσουμε το όνομα του Τζων Μακέιν; Στις ΗΠΑ, το συμπέρασμα ότι οι κερδισμένοι και οι χαμένοι ανήκουν σε ριζικά διαφορετικούς κόσμους διαψεύδεται σπανίως. Εφόσον το παιγνίδι ανάγεται, τρόπον τινά, στην ίδια την ενδόμυχη τάξη του Εθνους, η πολιτογράφηση ενός ανθρώπου στο ένα ή το άλλο μητρώο έχει αμετάκλητο χαρακτήρα και τον συνοδεύει μέχρι τον τάφο - αρκετές φορές μάλιστα πέραν του τάφου, όπως το δείχνουν οι απειράριθμες ταινίες φρίκης. Παρεμπιπτόντως, δεν θα βρούμε ούτε ένα αμερικάνικο φιλμ που να μη διαπραγματεύεται, άμεσα ή έμμεσα, συνήθως άμεσα, το ζήτημα της επιτυχίας σαν το όριο όπου εξαντλείται η ατομική περιπέτεια. Για την ηθική ενός λαού κατεξοχήν αυτοδημιούργητου, κανένα θέμα δεν είναι περισσότερο φλέγον. Αναπόφευκτα, λατρεύουν τον κερδισμένο όχι ως φορέα ενός προνομίου αλλά ως εκπρόσωπο μιας αμιγούς ανθρωπολογικής κατηγορίας. Σε περίπτωση στραβοπατήματος, τον περιμένει οριστική εξαφάνιση από προσώπου γης - εξαφάνιση με τη δαρβινική σημασία της λέξης.
Ετσι, ο τρόμος που αισθάνονται τα άτομα σ' αυτό το θανάσιμα ανταγωνιστικό περιβάλλον επιστρέφει και κεραυνοβολεί τον χαμένο διά της συσσωρευμένης απέχθειας των διπλανών του. Το κακό κύτταρο αποβάλλεται ακαριαία. Δεν υφίσταται μισοαποτυχημένος, δεν νοείται μέση οδός ή συμβιβασμός: ή θα νικήσεις ή θα αφανισθείς. Στον ίλιγγο απ' την αιώρηση του ζαριού που περιστρέφεται στον αέρα, η αυτοκτονία εκείνου που θα χάσει τη δουλειά του παραμένει ένα απ' τα ενδεχόμενα. Το αποτέλεσμα δεν ανέχεται ούτε την επιείκεια ούτε τις αμφισημίες. Δεν έχεις το περιθώριο να τα «μπαλώσεις». Απ' αυτή την άποψη, η κρίση στη φαντασιακή οικονομία είναι 100% πραγματική.
Τον άκαμπτο χαρακτήρα του διλήμματος προασπίζεται η ίδια η δομή ενός κοινωνικού μοντέλου θεμελιωμένου στην ιδέα ότι ο κερδισμένος είναι, πριν απ' οτιδήποτε άλλο, αναγνωρίσιμος πέραν πάσης αμφιβολίας, μέσω ενός πλέγματος συμβόλων, συμπεριφορών, ανακλαστικών κτλ. Εμφανίζεται πάντοτε, μεγαλοπρεπώς, σαν ένα ζωικό είδος στην καθαρή του μορφή. Απ' την άλλη, καθώς η λεγόμενη επαγγελματική σταδιοδρομία προωθείται στην κόψη του ξυραφιού των καθημερινών εντάσεων, η μετρούμενη αποδοτικότητα απειλείται με εκμηδένιση από λεπτό σε λεπτό, εφόσον ο ανταγωνισμός, δηλαδή η ροπή που εμψυχώνει αυτή την προώθηση, πιέζει αφόρητα ώστε να επανεπενδύονται τα κεκτημένα στην αγορά δίχως την ελάχιστη ανάπαυλα. Παραδόξως λοιπόν ο επιτυχημένος συγκροτείται ως στερεότυπο ειδικά στον βαθμό που το κύρος του είναι εν δυνάμει εφήμερο και υποβάλλεται διαρκώς σε κάθε λογής τεστ.
Ασφαλώς, μια τέτοια κοσμοθεώρηση δεν εξηγεί το γιατί πρέπει κανείς απαραιτήτως να κοιτάζει προς την κορυφή αν το κόστος είναι τόσο βαρύ. Ακόμη και οι συναισθηματικές όψεις της εμπειρίας συντονίζονται μ' έναν τύπο ρεαλιστικής απόφασης απ' την οποία θα εξαρτηθεί η επίσπευση ή η καθυστέρηση μιας τρόπος του λέγειν προαγωγής. Εκεί όπου τα πάντα συνιστούν εργασία, δεν υπάρχει επιθυμία που ο χειρισμός της να μη διαπερνά τη διεκδίκηση μιας επιχειρησιακής ωφέλειας. Ετσι, τα πάθη έχουν υποβαθμιστεί σε απλά σφάλματα που η ζωή τα παρακάμπτει, όπως κάνει το πρόγραμμα του υπολογιστή όταν σκοντάφτει στις ατέλειες του λογισμικού. Μαζί, η ζωή παρακάμπτει και το ταλαίπωρο υποκείμενο, που πιθανόν να καταλήξει στην ανακύκλωση με τους αστέγους των υπονόμων.
Εν ολίγοις, η απαράβατη λογική χειραγώγησης του επαγγελματικού πεπρωμένου εμπνέει όλες τις δραστηριότητες αδιακρίτως, π.χ. αυτές του ερωτευμένου που πολιορκεί τον άλλο από ραντεβού σε ραντεβού. Οσο για την υποχρέωση του μικρού αγοριού να κερδίσει το χαρτζιλίκι του κουρεύοντας το γκαζόν του γείτονα προκειμένου να εξοφλήσει στον μπαμπά ένα δάνειο δέκα δολαρίων, ενώ δεν παύουν να του θυμίζουν ότι το ίδιο θα έκανε στην ηλικία του και ο Αϊζενχάουερ, εκφράζει την ενδοοικογενειακή εκδοχή μιας αρχαϊκής βίας, η οποία επιτρέπει την επιβίωση μόνον σ' εκείνον που θα στηριχτεί αποκλειστικά στις δικές του αντοχές, σαν τον λύκο της ασιατικής στέπας. Το ονομάζουν «αυτάρκεια».
Στο μεταξύ, ο κερδισμένος δεν παύει ούτε για κλάσμα του δευτερολέπτου να απειλείται απ' τις υπονομευτικές βλέψεις των άλλων, που είναι τόσο περισσότερο φονικές όσο ψηλότερα εκείνος στέκεται. Δεύτερο παράδοξο: για να ανακουφίσει αυτό το άγχος, η Αμερική, ως «χώρα των ευκαιριών», περιβάλλει τον θρύλο της επιτυχίας με τον μυστικισμό των τυχερών παιγνιδιών, σε πείσμα του δόγματος που συσχετίζει ευθέως την επαγγελματική αναρρίχηση με την ικανότητα, και προσποιείται, ξαφνικά, ότι συμφωνεί πως η άνοδος είναι, ταυτόχρονα, μοιραία. Διά μαγείας, η σωστή κίνηση στο κατάλληλο timing γοητεύει τάχα τη μοίρα και της αποσπά τη συγκατάθεση. Αν οι Κινέζοι πίστευαν κάποτε πως «η τύχη αποτελεί ικανότητα», μια καρικατούρα αυτής της πίστης επιτρέπει σήμερα στους Αμερικάνους να σκέφτονται πως ο κερδισμένος δεν γίνεται παρά να κερδίζει. Οντως, υπό μίαν έννοια, εάν δεν κέρδιζε δεν θα υπήρχε καν.
Συνεπώς, ο ήδη επιτυχημένος πατέρας θα πρέπει τώρα να επικαλεστεί μιαν ιδανική κληρονομικότητα, της οποίας το εκπαιδευτικό προσωπείο ισοδυναμεί με τον χυδαίο προσηλυτισμό των παιδιών στην αντίληψη ότι το να γεννιέσαι αθλητής ή επιχειρηματίας και το να γίνεσαι τέτοιος είναι καταστάσεις αντίθετες και, συνάμα, ταυτόσημες. Η έκρηξη ενδιαφέροντος γύρω απ' τις επιστήμες του DNA παρηγορεί, ακριβώς, την παραπάνω αντίφαση, διότι το DNA είναι ένας πρωτογενής αντικειμενικός καθορισμός και, την ίδια στιγμή, ένας μηχανισμός στον οποίο εξασφαλίσαμε πρόσβαση και ο οποίος, επομένως, μπορεί να επιδιορθωθεί, να βελτιωθεί, να αντιγραφεί και, φυσικά, να πουληθεί. Ετσι εξηγείται επίσης, αλλά και δικαιολογείται, η ρατσιστική περιφρόνηση απέναντι στον χαμένο, αφού ο τελευταίος, εξ υποθέσεως άνευ ελπίδας, δεν μπορεί παρά να χάνει αιωνίως. Μαζί, χάνει και το δικαίωμα να κατηγορήσει οποιονδήποτε και οτιδήποτε πλην του εαυτού του. Η ήττα βρίσκεται σε θέση ματ· της απαγορεύουν να εφεσιβάλλει και την κρατούν μακριά απ' τη συμπόνια ώστε να προεξοφλεί παραπλανητικά τη ζημία της συνολικής ήττας μιας κοινωνίας που έπαψε να είναι ανθρώπινη.
Ούτως εχόντων των πραγμάτων, η κοινωνία εξιλεώνεται με το να σκηνοθετεί συλλογικές προσπάθειες (εθελοντισμός, προεκλογικές εκστρατείες κ.λπ.), οπότε δέχεται επίσης να τιμήσει, ενίοτε, τους χαμένους σε επίπεδο κορυφής αλλά κι εκεί ακόμη οφείλεις να είσαι, τουλάχιστον, ο χαμένος υπ' αριθμόν 1. Περιμένουν πλέον όλοι να δουν τι θα απογίνει η Χίλαρι - Πρόεδρος σε οκτώ χρόνια, Αντιπρόεδρος σε τέσσερα, Πρόεδρος της Γερουσίας από τον Φεβρουάριο; Μεγάλη αναστάτωση στα δημοσιογραφικά επιτελεία: 28 κατασκευαστές πλυντηρίων θα δώσουν την τελική μάχη με τους λεκέδες που άφησε στο χαλί η Λεβίνσκυ.
Saturday, November 15, 2008
Subscribe to:
Posts (Atom)